الحمدلله.
پیش از شناخت جایگاه خانواده در اسلام و نقش اسلام در بنای خانواده و ساماندهی و حمایت از آن باید بدانیم که خانواده پیش از اسلام و نزد غرب در این دوران چه وضعیتی دارد.
جایگاه خانواده پیش از اسلام
خانواده پیش از اسلام بر اساس ظلم و حق‌خوری استوار بود. همه چیز در اختیار مردان بود و زن یا دختر مورد ظلم و تحقیر بودند. یکی از مثال‌هایش آن است که اگر مردی می‌مرد و زنی به جا می‌گذاشت آن زن حق پسرش بود که از زنی دیگر به دنیا آمده بود و با او ازدواج می‌کرد و در اختیارش قرار می‌گرفت یا اینکه او را از ازدواج با مردی دیگر منع می‌کرد و تنها مردان و پسران بودند که ارث می‌بردند اما زنان و کودکان بهره‌ای از ارث نداشتند.
نگاه به زن - مادر بود یا دختر یا خواهر - نگاهی همراه با عار و ننگ بود زیرا ممکن بود که آن زن به اسارت برود و این باعث ننگ خاندان او شود، برای همین برخی از مردان دختران خود را در خردسالی زنده به گور می‌کردند، از این رو الله تعالی می‌فرماید:
وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ * يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلاَ سَاء مَا يَحْكُمُونَ [نحل: ۵۸]
(و هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده دهند چهره‌اش سیاه می‌گردد در حالی که خشم [و اندوه] خود را فرو می‌خورد * از بدی آنچه به او بشارت داده شده از قبیله [خود] روی می‌پوشاند؛ آیا او را با خواری نگه دارد یا در خاک پنهانش کند؟ وه چه بد داوری می‌کنند).
خانواده به مفهوم بزرگش - یعنی قبیله - نیز بر اساس یاری متقابل استوار بود حتی یاری بر ظلم، اما چون اسلام آمد همهٔ این‌ها را از بین برد و عدل را استوار کرد و حق هر صاحب حق را داد، حتی حق طفل شیرخوار، و بلکه جنین سقط شده را نیز دارای احترام دانست و امر کرد که بر آن نماز خوانده شود.
جایگاه خانواده در غرب
امروز، ناظر به جایگاه خانواده در غرب متوجه می‌شود که خانواده نزد آنان از هم پاشیده و بسیار سست است. پدر و مادر نمی‌توانند بر فرزندان خود نه از نظر فکری و نه از نظر اخلاقی کنترل داشته باشند. پسر حق دارد که با هر که به هر جا برود و همینطور دختر اجازه دارد با هر که می‌خواهد نشست و برخاست داشته باشد و به نام آزادی و برخورداری از حقوق، با هر که می‌خواهد بخوابد، اما نتیجه چه بود؟ خانواده‌هایی از هم گسسته و فرزندانی که خارج از ازدواج و بدون پدر و مادر به دنیا آمده‌اند بی‌آنکه سرپرست و محسابه‌گری داشته باشند. چنانکه یکی از عقلا می‌گوید: اگر می‌خواهی به حقیقت آنها پی ببری به زندان‌ها و به بیمارستان‌ها و خانه‌های سالمندان برو. فرزندان، پدر و مادر خود را نمی‌شناسند مگر در جشن‌ها و مناسبت‌ها. بنابراین آنچه مشاهده می‌شود فروپاشی خانواده نزد غیر مسلمانان است.
جایگاهی که اسلام به زن در خانواده داده است
هنگامی که اسلام آمد، بیشترین توجه را به ترسیخ و پایدارسازی خانواده و محافظت از آن در برابر عوامل آسیب زننده و حفظ یکپارچگی خانواده نشان داد و به هر فرد خانواده نقشی مهم در زندگی اعطا کرد.
اسلام زن را - مادر باشد یا دختر و خواهر - گرامی داشته است. او را به عنوان مادر گرامی داشته است، چنانکه از ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ روایت است که مردی به نزد رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ آمد و گفت: یا رسول الله، شایسته‌ترین مردم به همراهیِ نیکوی من چه کسی است؟ فرمود: «مادرت». گفت: سپس چه کسی؟ فرمود: «سپس مادرت». گفت: سپس چه کسی؟ فرمود: «سپس مادرت». گفت: سپس چه کسی؟ گفت: «سپس پدرت». به روایت بخاری (۵۶۲۶) و مسلم (۲۵۴۸).
و او را به عنوان دختر گرامی داشته است؛ از ابوسعید خُدری روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: «هرکه سه دختر یا سه خواهر یا دو دختر یا دو خواهر داشته باشد و به نیکی مصاحبت آنان را نماید و دربارهٔ آنان تقوای الله را رعایت کند، به بهشت وارد می‌شود». به روایت ابن حبان در صحیحش (۲/ ۱۹۰).
و او را در نقش همسر گرامی داشته است، چنانکه از عایشه ـ رضی الله عنها ـ روایت است که رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: «بهترین شما، بهترین شما برای خانوادهٔ خود (همسر خود) است و من بهترین شما برای خانوادهٔ خود هستم». به روایت ترمذی (۳۸۹۵) و آن را حسن دانسته است.
اسلام حق زن را در میراث و دیگر موارد عطا کرده است و برای او در موارد پرشماری همانند مردان حقوقی قرار داده است. پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «زنان، خواهران تنی مردان هستند». به روایت ابوداوود در سنن (۲۳۶) از عایشه ـ رضی الله عنه ـ و آلبانی در صحیح أبی داود (۲۱۶) آن را صحیح دانسته است.
نقش افراد در خانوادهٔ مسلمان
اسلام دربارهٔ زن سفارش کرده است و به او حق انتخاب شوهر را داده است و بخش بزرگی از مسئولیت تربیت فرزندان را بر عهدهٔ او گذاشته است.
اسلام مسئولیت بزرگ تربیت فرزندان را بر عهدهٔ پدر و مادر گذاشته است. از عبدالله بن عمر ـ رضی الله عنهما ـ روایت است که او از پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ شنید که می‌فرمود: «همهٔ شما مسئوليد و هر يک از شما دربارهٔ زيردستانش بازخواست می‌شود؛ رهبر يا حاکم، مسئول است و دربارهٔ رعيت خود بازخواست می‌شود و مرد، مسئول خانواده‌اش است و دربارهٔ زیردستان خود بازخواست می‌شود و زن در خانهٔ شوهرش مسئولیت دارد و او دربارهٔ رعیت خود پرسیده می‌شود و خدمتکار دربارهٔ مال سرور خود مسئول است و دربارهٔ آنچه مسئولش شده بازخواست خواهد شد». راوی می‌گوید: این‌ها را از رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ شنیدم. به روایت بخاری (۸۵۳) و مسلم (۱۸۲۹).
اسلام به ترسیخ بنیان گرامی‌داشت و احترام به پدران و مادران و رسیدگی به آنان و اطاعت امرشان تا وقتی که زنده‌اند، توجه ویژه‌ای دارد.
الله سبحانه و تعالی می‌فرماید:
وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا [اسراء:۲۳]
(و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را نپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به پیری رسیدند به آنها [حتی] اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگو).
اسلام آبرو و عفت و پاکی و نَسَب خانواده را حفظ کرده است و به ازدواج و منع از اختلاط بین مردان و زنان تشویق کرده است.
و برای هر یکی از افراد خانواده نقشی مهمی در نظر گرفته است. نقش پدران و مادران رعایت و تربیت اسلامی است و نقش فرزندان آن است که امرشان را بشنوند و اطاعت کنند و حقوق پدران و مادران را بر اساس محبت و بزرگداشت، حفظ کنند و بزرگترین شاهد این امر، یکپارچگی و استحکام خانواده‌های مسلمان است؛ چیزی که دشمنان نیز به آن اذعان دارند.
والله اعلم.